Олон улсын онгоцны буудал оготнын сүрэг хүлээн авахад бэлэн болжээ

Монголын хөдөө үлийн цагаан оготноор буцалж байна. Зам хөндлөн зогсоо зайгүй сүлжин гүйлдэх олон оготно хараад нүд эрээлжлэм болжээ. Зүүн тал Сүхбаатар, Дорнодоос эхлээд наашилсан оготнын сүрэг өдгөө Багахангайн урд талаас бүрхэн ирж байна. Тун удахгүй олон улсын онгоцны буудал оготнын сүрэг хүлээн авахад бэлэн болжээ. Тэгвэл юун олон улсад нислэг үйлдэхтэй манатай юм болно. Хамаг нарийн нандин утас шөрмөсийг нь мэрж тасдаад зогсохгүй, тэр олон мэрэгчийн ялгадас, үнэр танараар халдварт өвчин тархах аюултай хэмээн гадныхан манайхыг зүглэхгүй.

Албан эх сурвалжаас харахад Өмнөговь, Ховд, БаянӨлгий, Орхон аймгаас бусад 17 аймгийн 200 гаруй суманд үлийн цагаан оготно тархжээ. Энэ онд тархалтын дээд хэмжээндээ тулаад байгаа болохоор хэн хүнд илт мэдэгдэм бужигнаж байгаа гэнэ. Энэ мэрэгч дээд цэгтээ тултал үржиж тархахдаа манай нийт газар нутгийн гуравны нэг хувьд буюу 40 сая га талбайд ингэж олширч тархдаг бөгөөд үүнийг тэсрэлт гэж нэрлэдэг. Ер нь үлийн цагаан оготно 8-12 жилийн давтамжтай хэт олширдог бөгөөд үүнд хүний болон байгалийн хүчин зүйл маш их нөлөөлдөг гэж Ургамал хамгааллын эрдэм шинжилгээний хүрээлэнгийн доктор Д.Цэвээндорж ярьж байна. Докторын хэлснээр бол дэлхийн дулаарлаас үүдэлтэй хур тунадаг багасч, ган гачиг нүүрлэх нь үлийн цагаан оготно өсч үржих таатай нөхцөл болдог байна. Нөгөө талаар хөдөө орон нутагт малын тоо толгой ихэсч бэлчээр талхлагдаж байгаа нь энэ мэрэгчид үржих сайхан боломж олгодог. Тачирхан, богино, сийрэг өвс ургамал тэдний хангалуун сайхан өсч үржих суурь нь болдог байна. Хээр талыг хэрсэн зам харгуй дагаж оготнын сүрэг мянга мянгаараа тэлж үрждэг баримт бас байна. Замын тачир өвс идэж, эргэн тойрныг нь эзэлж түрэн түрсээр газар нутгаа тэлдэг. Мөн мэрэгчдийг хороож байдаг махчин амьтдын тоо толгой цөөрсөн бөгөөд тэдний ан ав хийх боломжийг хүмүүс бид хязгаарладаг. Өөрөөр хэлбэл, тэдний оготнотой хөөцөлдөх цаг завыг үгүй хийжээ. Малчид нэг газраа нүүлгүй удаан суурьших нь ойр орчмоо талхалдаг учраас оготно тэр хавьд илүүтэй үржиж өсдөг. Үржиж өссөн оготныг үнэг, хярс идэх гэхээр айлын ноход хөөж туугаад ойртуулна аа гэж байхгүй. Машин мотоциклийн дуу чимээ, бензин шатахууны үнэр ч хээрийн амьтдыг хулжаадаг. Ингэж л үлийн цагаан оготно үржих боломжийг хүмүүс өөрсдөө олгоод, тэднийг араатан амьтдаас хамгаалаад сууж байгаагаа мэддэггүй.

Доктор Д.Цэвээндорж "1861 онд Оросын эрдэмтэн үлийн цагаан оготныг анх нээж бүртгэжээ. 1829 онд энэ оготно Монголд олширсон гэж Австрийн эрдэмтэн анх бичсэн байдаг. Тэр үед яагаад одоогийнх шиг ингэж хор хохирол учруулаагүй юм гэхээр бэлчээр талхлагдаагүй, малын тоо толгой цөөн байж. Байгальд байх хэмжээгээрээ л байсан. Уг нь урагшаа Шилийн гол, хойшоо Байгал нуур хүртэл тархдаг байсан бол одоо үлийн цагаан оготно зөвхөн Монголын амьтан болж үлджээ. Өөр улсад байдаггүй” гэж ярилаа.

Энэ амьтан ингэж гэнэт ихээр өсч үржиж байгаа нь нэг талаасаа устах аюулын дохиог байгаль дэлхийгээс авсан учраас үр удмаа олноор нь үлдээж байгаа хэрэг. Ямартаа ч цөөрөх, устах ийм нэг дохио авсан амьтад гэнэ. Нэг оготно жилд 4060 ширхэг болж үрждэг. Дөнгөж төрсөн гөлчгий л гэхэд сарын дараа үржилд орж 1014 болж өсдөг ажээ. Тийм учраас тоо толгойг цөөлөх зайлшгүй шаардлагатай. 1960 оноос манайд үлийн цагаан оготныг авиа химийн арга буюу онгоцоор хор цацаж устгадаг байв. 2004 оноос энэ аргыг хориглосон нь 1994 онд Биологийн төрөл зүйл хамгаалах олон улсын конвенцид нэгдсэнээс үүдэлтэй аж. Энэ хор нь оготноос гадна бүлээн цуст бусад амьтдыг хөнөөгөөд байна гэж үзсэнээс хэрэглэхээ больжээ. Тиймээс оготнын хөеөг хураах гэх мэт амьдралын орчинг нь өөрчлөх замаар утсгах аргыг малчдад зөвлөдөг болсон байна.

Үлийн цагаан оготно гоц халдварт тахал тээвэрлэдэг гэж судлаач эрдэмтэн маань хэлсэн. Тиймээс хүний эрүүл мэндийг хамгаалахын тулд мэрэгчдийн тоо толгойг багасгахаас өөр арга байхгүй аж. Олноороо амьдарч байгаа мэрэгчдийн ялгадас салхи шуургаар хийсэн хоол унданд орох зэргээс үүдэн халдварт өвчин үүсэх эрсдэл байдаг гэлээ. Мөн эдийн засгийн үүднээс буюу малын бэлчээрээ хамгаалах зорилгоор энэ амьтныг цөөлөх зайлгүй шаардлагатай. Байгаль, экологийн доройтолд оготны хувь нэмэр маш их. Газрын дээрх өвс ургамлыг идээд зогсохгүй хөрсөн доорх үндэс, нахиаг нь ч мөн идэж устгадаг хорлонтой мэрэгч ажээ.

"Хамаг хөрс сүйтгэлээ, бэлчээр өвсгүй боллоо” гэж өдгөө ярьцгааж л байна. Яг энэ үед үлийн цагаан оготныг устгах нь маш их зардал гаргадаг нь тодорхой. Зүй нь оготны тоо толгой буурсан үед судалгааны ажилд хөрөнгө мөнгө нэмж зарцуулбал, хэт олноор үржихээс урьдчилан сэргийлж болдог байна. Харамсалтай нь,манайд ниргэсэн хойно нь хашгирав гээч болоод байгаа юм. Эрдэмтэд, мэргэжлийн байгууллагуудаа дэмжиж, судалгаа шинжилгээний ажилд нь хүрэлцэхүйц төсөв мөнгө хуваарилдаг бол өнөөдрийн гамшигт байдалд хүрэхгүй.

Ийм хорон, богино хугацаанд асар хурдан өсч үрждэг үлийн цагаан оготныг хязгаарлах ажил манайд хангалтгүй байгаа нь тодорхой. Жилд 800 орчим сая төгрөг төсөвлөдөг нь 200гаад суманд хуваарилахаар аманд ч гүй, хамарт ч үгүй болдог аж. Уг нь энэ мэрэгчтэй тэмцэх ёстой хүмүүс нь малчид хэмээн эрдэмтэн маань хэлж байна. Гэтэл өнөөдүүл нь утсгах аргаа ч мэдэхгүй, заагаад өгөхөөр залхуураад хийдэггүй юм байх. Эсвэл "нүгэл” гээд халгаадаггүй гэсэн.

Үлийн цагаан оготно хот сууринд ойртож эзэлдэг үү гэж Д.Цэвээндорж доктороос асуухад "Дээхнэдээ Яармагийн орчмоор ороод ирсэн л байсан. Одоо Сүхбаатар, Дорнод аймгийн төвд байж л байгаа” гэв. Тэгвэл гай болж гоц халдварт тахал гарлаа гэхэд гол тараагч нь хэдэн саяараа Монголыг бүрхээд байгааг өнөөдөр хэн ч ярихгүй байна. Мэрэгчдээр дүүрч, аргаа барсан хотууд өнөөдөр ч дэлхийд байна. Нью-Йорк хотын хувьд 1940өөд онд хархандаа бариулах дөхөж байж. Лав 32 сая харх байсан гэсэн тоо байна. Хор цацах гээд янз янзын л арга чарга хэрэглэж байж мэрэгчээсээ салжээ. Одоо бол хотын эрх баригчид урьдчилан сэргийлэх арга хэмжээг тун сайн авдаг ажээ.

2010 онд Үндэсний тэжээвэр амьтны холбоо "Барилгын ажлын чанар, муу ус, хогноос болж Лондонгийн хархны тоо 38 хувиар өссөн” гэж мэдэгджээ. Мэрэгч устгагч хор хэрэглэсэн ч Английн нийслэлд 7,5 сая харх үлдсэн байна. Үүнээс гадна муу мэдээ нь мэрэгч амьтад элэг болон бөөрний өвчин үүсгэдэг вирус тээдэг нь хүнд халдварладаг. 1665 оны Лондонгийн их тахал хархнаас үүссэн гэдэг. Тэрхүү булчирхайн тахалд Лондончуудын 15 хувь нь өртсөн байдаг. Мөн 1666 оны их гал түймэр Лондон хотын хөрсийг шатаасан нь тус өвчинг устгахад тусалсан гэж үздэг.

Д.Оюунтуяа   

Эх сурвалж: Өдрийн сонин