Авлигажсан төр, түүний өмч ба ядуурал

 

Төсөв алдагдалтай гармагц, төр татвараа нэмдэг. Татвар нэмэгдэхээр, компани үнээ нэмдэг учир, нэмсэн татварыг компани биш хэрэглэгч төлдөг. Хэрэглэгч авч буй үнэ цэнээсээ илүү их төлбөр төлдөг гэсэн үг.

Гучин жилийн өмнө монголчууд бид улс төрийн ардчилсан, эдийн засгийн чөлөөт зах зээлийн тогтолцоог байгуулах замыг эргэж буцалтгүй сонгож, зорилгоо Үндсэн хуулиндаа буулгасан. Учир нь энэ тогтолцоог бүрдүүлсэн олон улс орон иргэдийнхээ амьдралын түвшинг харьцангуй богино хугацаанд эрс сайжруулж чадсаныг түүх харуулсан юм. Харин бид энэ замаараа тууштай явахын оронд, ихээхэн төөрч будилах боллоо.

Төр засгийн эрх мэдэл иргэдээсээ олигархид шилжиж, эдийн засаг хямарч, иргэдийн амьдрал сайжрахын оронд саарах боллоо. Аргаа барсан монголчууд хөдөөнөөс хот руу, хотоос гадаад руу тасралтгүй цувж байна. Улсын хүн амын хагас нь нийслэлд, зургаан хувь нь гадаадад амьдарч байна.

Улс төрийн ардчилсан тогтолцоо бэхжиж чадахгүй байгаа нь засаглалын гурван мөчир буюу хууль тогтоох, хэрэгжүүлэх, шүүх байгууллагууд нь инститүцийнхээ хувьд бэхжихгүй байгаатай шууд холбоотой. Шалтгаан нь эдгээр байгууллагуудын бүтэц, зохион байгуулалт үргэлж өөрчлөгдөж, боловсон хүчнээ авьяас чадвараар биш, намын дарга нартаа хэр ойроор, намдаа өргөсөн хандивын хэмжээгээр томилж буй явдал. Намууд нь мөнгө, санхүүгээ төр засгийн албан тушаалыг худалдах, тендэрт ялуулах аргаар босгож, түүнийгээ нуун дарагдуулж, бага багаар гишүүд нь ч дасчихсан учир төр засаг авлигад төгс баригдаад байна.

Эдийн засаг нь төрийн өмч томорч, хоол хүнс, түлш шатахуун, эрчим хүч, орон сууц, барилгын материалын үнийг засгийн тушаалаар тогтоож, газрын далд наймаа цэцэглэхийн хэрээр чөлөөт зах зээлийн замаасаа улам даялан холдсоор байна. Төр засгаас хөнгөлөлттэй зээл олгох, татварын түвшинг алагчлан бууруулах, иргэдэд бэлэн мөнгө олгох тусам чөлөөт өрсөлдөөн унтарч байна.

Төрийн оролцоо томрох тусам авлига тэлж, хувийн хэвшил хумигдаж улмаар эдийн засгийн жам ёсны хөгжлийг гацааж, ажилгүйдэл, ядуурлыг бий болгож байгаа юм.

Төрийн өмчит компани яагаад алдагдалтай байдаг вэ?

Монголд эдүгээ төрийн өмчит 101 компани үйл ажиллагаа явуулж байна. Тэдгээрийн 12 нь "Эрдэнэс Монгол” ХХК-д, 5 нь Сангийн яаманд, 84 нь Төрийн өмчийн бодлого, зохицуулалтын газрын харъяа ажээ. Энэ компаниудын 70 хувь нь 2016 оны эхний хагаст алдагдалтай ажиллажээ.

Төрийн өмчит компаниуд алдагдалтай ажиллахаар, алдагдлыг нь төсвөөс буюу татварын мөнгөөр нөхдөг. Татварын мөнгөөр татвар төлөгчидтэй өрсөлддөг, төрийн өмчийн компаниудын төсөв, санхүүгийн мэдээлэл нь хаалттай, ил тод бус байна. Тэд олон нийтэд нээлттэй байх сонирхолгүй. Алдаа дутагдал гаргавал ямар нэг хариуцлага хүлээдэггүй. Дарга нь солигдоод л болоо. Удирдлагууд нь аймаг, сумандаа хандив өгч, нийтийн хөрөнгөөр сонгуулийн бэлтгэлээ хангадаг. Саяхан Төрийн өмчийн хорооны Бодлого зохицуулалтын газрын дарга Ц.Ням-Осор өөрөө хувийнхаа "Хос эрхэс” компаниараа дамжуулан ЖДҮХС-аас 500 сая төгрөгийн хөнгөлөлттэй зээл авсан нь олон нийтэд ил болж, үүрэгт ажлаасаа чөлөөлөгдсөн.

Төр өөрийн арилжааны банктай ч болов. Улс даяар 500 гаруй салбартай, гурав орчим их наяд төгрөгийн активтай, 100 хувь төрийн мэдэлд байгаа "Төрийн банк” өндөр цалинтай 70 захиралтай байв. Төрд төмөр зам, агаарын тээврийн компани байгаа ч бүгд алдагдалтай ажилладаг. Төрийн өмчит компаниудын өр 2012 онд 3 их наяд төгрөг байсан нь 2016 онд 10.5 их наяд болж, 3.3 дахин өсөв. Гэтэл яг энэ хугацаанд төрийн өмчит компаниудын удирдлага тансаг зэрэглэлийн 42 жийп машин 19 тэрбум төгрөгөөр авчээ.

Төр засаг төрийн өмчийн аж ахуйн нэгжүүдээ хувьчлах тухай ярьдаг ч, яардаггүйн учир нь төрийн компани олон байх тусмаа авлигачдад унацтай. 2017 онд Монгол улс байгалийн баялагийн засаглалын индексээр нийт 100-аас 64 оноо авсан бол түүнийг төрийн өмчийн засаглал 40 оноо авч доош татав. Төрийн өмчийн Эрдэнэс Монгол компанийн ТУЗ нь төрөөс хараат, хяналт тайлагнал хангалтгүй, санхүүгийн тайлан, мэдээлэл нь ил тод бус байна. Энэ компани стратегийн гэх тодотголтой арваад ордын менежментийг хийдэг.

Улс төрийн ба эдийн засгийн шийдвэрийн ялгаа

Ардчилсан оронд улс төрийн шийдвэрийг олонхоор (мажоритари) гаргадаг. Гэвч чөлөөт зах зээлийн шийдвэр пропорциональ байдаг. Үүнийг тодорхой жишээн дээр харъя. УИХ-ын 76 гишүүн өдрийн хоолонд хамт орлоо гэж бодъё. Төлбөрөө яаж хийхээ ярилцаад олонхын саналаар (улс төрийн шийдвэр) тэнцүү хуваахаар болов. Юу ч авсан төлбөрөө тэнцүү хуваах учраас тухайн хүнд өндөр үнэтэй стэйк, дараа нь амттан, бас жүнз дарс захиалах нь арай бага үнэтэй хоол, даруулга авахгүй байхаас онц ялгаагүй. Юу ч авсан тэр нийт үнийн 76 хуваасны нэгийг л төлнө.

Хэрэв хүн бүр хоолоо өөрөө төлөх шийдвэр (зах зээлийн шийдвэр) гаргасан бол гишүүн бүр захиалгаа өгөхдөө төлөх мөнгөнийхөө оронд ямар үнэ цэнэ авахаа юуны өмнө тооцно. Хоолны тооцооны үнийн нийт дүн нь эхний тохиолдолд, удаахаасаа илүү гарах магадлал өндөр. Улсын төсвийг улс төрийн буюу эхнийх нь зарчмаар хуваарилдаг учир орлого ямар ч өндөр байсан, зарлага нь түүнээс илүү болж, төсөв үргэлж алдагдалтай гардаг. Төсөв алдагдалтай гармагц, төр татвараа нэмдэг. Татвар нэмэгдэхээр, компани үнээ нэмдэг учир, нэмсэн татварыг компани биш хэрэглэгч төлдөг. Хэрэглэгч авч буй үнэ цэнээсээ илүү их төлбөр төлдөг гэсэн үг. Төрд ихээхэн өмч хөрөнгө, эрх мэдэл овоолох тусам нийтийн өмч, хөрөнгийг завших боломж улам олширдог. Үүнийг хамгийн сайн ойлгож, завшиж чаддаг байгууллага бол улс төрийн намууд. Тийм учраас нийтийн хөрөнгийг зарцуулах төр засгийн эрх мэдлийг үндсэн хуулиар хязгаарлаж, үндсэн хуулийн өөрчлөлтийг дийлэнх олонхын буюу их хурлын гишүүдийн дөрөвний гурвын дэмжлэгээр шийдэх заалт бий.

Эдүгээ улс төрийн намууд төрийн эрх мэдлийг ард түмэнтэй холбосон гүүр болгох үүргээ умартаж, нийтийн хөрөнгийг хувийн ашиг хонжоо хайгчдад олгодог гүүр болчихоод байна. Авлига нь нийтийн засаглалын бүх инститүцүүдийг нурааж байна. Авлигыг арилгахын тулд юуны өмнө улс төрийн намуудын санхүүжилтийг ил тод болгох, түүнийг нь шалгадаг инститүц байгуулах цаг болжээ. Мөн төрийн өмчийн алдагдалтай компаниудын хувьцааны дийлэнхийг хувьчилж, олон нийтийн өмч болгох шаардлагатай байна. Ер нь бол төр хувийн компанийн хийх боломжгүй, нийтийн бараа үйлчилгээг бүтээж батлан хамгаалах, дэд бүтэц байгуулах зэрэг ажлыг эрхлэх нь оновчтой. Мөн сургууль, эмнэлэг байгуулах зэрэг нийгмийн зарим үйлчилгээг хувийн хэвшилтэй зэрэгцэн хийх боломжтой.

Эдийн засагч Д.Жаргалсайхан